ارگ ازغند

منبع این مطلب و اغلب مطالب تاریخی سایت ازغند کتاب « ازغند شهر سبز » تالیف آقای علی اکبر باصری ازغندی می باشد .  
 ارگ یا کهندژ؛در معماری و شهرسازی اوایل اسلام که متاثر از معماری قبل از اسلام بویژه دوره ساسانیان است، تفکرات دفاعی مورد توجه بوده است، به طوری که معمولا هر شهر اسلامی از سه بخش تحت عنوان کهندژ ، شارستان و ربض تشکیل می گردید. مهم ترین این بخش ها کهندژ یا ارگ بود. که عبارت بود از قلعه هایی که در وسط یا گوشه شهر قرار داشته و معمولا از یک سو به باروی شهر پیوسته بود تا همواره برای دفاع و مقابله با تهاجمات دشمن آماده باشد.

ازجمله کهن دژهای معروف می توان کهن دژهای شهرهای ایران ، سمرقند، بخارا، بلخ و نیشابور را نام برد . لغت نامۀ دهخدا با استناد به «برهان قاطع» تعریفی که برای ارگ آورده است چنین است : « قلعه ای کوچک درون قلعه ای بزرگتر » اما در فرهنگ و تاریخ ما ارگ، همیشه با صفت «سلطنتی» همراه است و از طرف دیگر «ارگ ها» خود بر بلندی بنا می‌شدند. یا برای مرتفع بودن چند طبقه و با دیوارهای بلند احداث شده ، تا هم از امنیت بیشتری برخوردار باشد و هم اِشراف بر همه جا داشته باشد .

تمام شرایط فوق بر «ارگِ ازغند» هرچند جز نامی از آن باقی نمانده صدق می‌کند. ارگ ازغند قلعه ای کوچک بوده متعلق به حاکم، که بر بلندای تپه ای طبیعی، درون قلعۀ بزرگتری بنا شده بوده است. با این فرض که ارگ حکومتی همین ارگ کنونی بوده باشد. آن نکتۀ ظریفِ مورد ادعا این است که، مسجد در فاصلۀ نزدیک اما مطمئن از ارگ و کاملاً مشرف به میدان اصلی و به تبَع آن مسجد بنا شده است . رابطه مسجد و ارگ بسیار مستقیم است هر دو بر هم اثرگذارند و از هم اثرپذیر . اما حاکم وقت ازغند، ظاهراً احتیاط را از دست نداده و دسترسی به ارگ را پس از چند کوچۀ انحرافی مهیا کرده است!.